آخرین داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس وضعیت تجارت خارجی ایران را با استفاده از شاخص‌های حوزه صادرات بررسی کرده است. براساس این شاخص‌ها، عملکرد بخش بازرگانی در سه بعد ترکیب، جهت‌گیری و رشد صادرات و واردات، دوم شاخص‌های تنوع، تمرکز و نفوذ و سوم شاخص‌های ماندگاری صادرات ارزیابی شد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد درجه باز بودن اقتصاد ایران پس از افزایش در نیمه نخست دهه ۸۰، در نیمه دوم این دهه کاهش یافته و در دهه ۹۰ به دلیل نوسانات اقتصادی، روندی ناپایدار داشته است.
همچنین به دلیل تحریم‌ها، تنوع شرکای صادراتی ایران به‌شدت کاهش یافته و هرچند تعداد کالا‌های صادراتی افزایش یافته، اما این رشد کمتر از میانگین جهانی بوده و در نتیجه، جایگاه ایران از نظر تنوع کالا‌های صادراتی تنزل یافته است.
ارزیابی شاخص نفوذ بازار نیز نشان می‌دهد حضور ایران در بازار‌های صادراتی چهار کالای سنتی و استراتژیک یعنی خرما، فرش، زعفران و پسته کاهش یافته است. شاخص ماندگاری صادرات نیز حاکی از آن است که بسیاری از کالا‌های صادراتی ایران ثبات لازم را ندارند و اغلب در پاسخ به افزایش نرخ ارز به فهرست صادرات وارد و سپس حذف شده‌اند.
مطابق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌توان گفت تعداد کشور‌های مقصد صادرات ایران کاهش یافته و کالا‌های صادراتی نیز یا بازار‌های پیشین خود را از دست داده‌اند یا موفق به ورود پایدار به بازار‌های جدید نشده‌اند.
۸۰ درصد صادرات ایران تنها به ۷ کشور انجام می‌شود
مطابق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تنوع شرکای صادراتی ایران از سال ۱۳۸۳ به‌شدت کاهش یافته است.
در سال ۱۳۸۳ حدود ۸۰ درصد صادرات ایران به ۲۱ کشور انجام می‌شد؛ این عدد تا سال ۱۴۰۲ به تنها هفت کشور کاهش یافت.
در سال ۱۴۰۲، از میان ۱۴۲ کشور، تنها سه کشور چین، امارات متحده عربی و عراق حدود ۶۰ درصد ارز حاصل از صادرات کالا‌های غیرنفتی را به کشور بازگرداندند. در واقع تنها دو درصد از کشور‌های هدف صادراتی، ۶۰ درصد درآمد ارزی از محل صادرات کالا‌های غیرنفتی را تشکیل داده‌اند.
نکته درخور توجه دیگری که در شرکای صادراتی ایران قابل بررسی است، تغییر ترکیب شرکای ایران است. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که نه‌تنها شرکای تجاری ایران کاهش یافته، بلکه ترکیب شرکا نیز به سمت کشور‌های همسایه تغییر کرده است.
از سوی دیگر، بیشترین بهره‌گیری از ظرفیت صادراتی برای ایران با عراق و سپس چین رخ داده است. این موضوع نشان‌دهنده تمرکز بیش از حد بر چند بازار محدود است.
برخلاف روند جهانی که به سمت گسترش تعداد کشور‌های طرف تجاری پیش رفته، تمرکز صادرات ایران روی تعداد اندکی کشور باعث افزایش آسیب‌پذیری در برابر تحریم‌ها و شوک‌های اقتصادی شده است.
این تمرکز بالا موجب شده صادرات ایران به شدت به کشور‌هایی مانند عراق و چین وابسته باشد که خود یک زنگ خطر برای پایداری صادرات محسوب می‌شود.
کاهش تنوع صادرات
با توجه به یافته‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تعداد اقلام صادراتی ایران افزایش اندکی پیدا کرده که کمتر از افزایش جهانی بوده و رتبه ایران در بین کشور‌های جهان تنزل یافته است.
گرچه تعداد اقلام صادراتی با ارزش بیش از ۱۰ هزار دلار از ۱۱۲ قلم در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته، اما این رشد بسیار کمتر از میانگین جهانی بوده است. همچنین رتبه ایران از نظر تنوع محصول صادراتی در سطح جهانی تنزل یافته است.
بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، افزایش نرخ ارز در برخی سال‌ها مانند ۱۳۹۰ و ۱۳۹۷ باعث رشد موقتی تنوع صادرات شده، اما این رشد پایدار نبوده و پس از آن کاهش یافته است. افزایش یک‌باره نرخ ارز که همزمان با تحریم‌ها رخ داد موجب رشد ۲۴ درصدی کالا‌های صادراتی شد، اما به نظر می‌رسد تحریم‌ها و کاهش مناسبات ایران با جهان، تداوم این افزایش را مشکل‌زا کرده است.
کاهش صادرات پسته، خرما، زعفران و فرش
بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، نفوذ ایران در صادرات سه محصول خرما، فرش و پسته که در آن مزیت رقابتی داشت، طی ۱۹ سال گذشته رو به کاهش بوده است. کاهش نفوذ به معنای از دست رفتن بازار هدف صادراتی و دسترسی نداشتن به تقاضا‌های جدید است.
تنها در مورد کالای زعفران که ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده آن است، روند افزایشی مشاهده شد که آن هم تناسبی با سهم ایران از بازار جهانی صادرات زعفران ندارد.
از دلایل کاهش نفوذ ایران می‌توان به کاهش حجم صادرات ایران، تحریم‌ها و نبود امکان مبادله با برخی کشور‌ها و صادرات سنتی محصولات کشاورزی اشاره کرد.
کاهش ماندگاری صادرات
از میان حدود ۳۹۰۰ قلم کالای صادراتی ایران طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲، تنها ۲۸.۷ درصد به‌طور مداوم در فهرست صادراتی کشور باقی مانده‌اند. به بیان دیگر، حدود ۴۳ درصد از کالا‌های صادراتی ایران زیر پنج سال به‌طور مستمر صادرات داشته‌اند که از فقدان برنامه‌ریزی برای صادرات حکایت دارد.
این ارقام بیانگر آن است که برنامه‌ریزی منسجم و بلندمدتی برای تثبیت بازار‌های صادراتی وجود ندارد و بسیاری از کالا‌ها بر اثر افزایش نرخ ارز به‌طور موقت به سبد صادراتی وارد و دوباره حذف شده‌اند.
شاخص اکمال تجاری چیست و چگونه شرکای تجاری ایران را مشخص می‌کند؟
شاخص اکمال تجاری معیاری برای سنجش میزان همخوانی ساختار صادراتی یک کشور با ساختار وارداتی کشور شریک تجاری است. این شاخص نشان می‌دهد تا چه حد کالا‌هایی که یک کشور صادر می‌کند، با نیاز‌های وارداتی کشور مقصد تطابق دارد. از این شاخص می‌توان برای شناسایی کشور‌های دارای بیشترین ظرفیت همکاری تجاری موثر استفاده کرد.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شاخص اکمال تجاری ایران با ۶ شریک تجاری منتخب شامل چین، ترکیه، روسیه، کره جنوبی، عراق و سوریه در دوره زمانی ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۲ بررسی شده است.
نتایج نشان می‌دهند بالاترین شاخص اکمال تجاری مربوط به کشور سوریه است که در برخی سال‌ها تا حدود ۴۹ درصد نیز رسیده است. با این حال، به‌رغم پتانسیل بالای تطابق تجاری، حجم صادرات ایران به سوریه بسیار پایین بوده و در سال ۲۰۲۲، ایران تنها با ۲۳۷ میلیون دلار صادرات، ششمین کشور صادرکننده به سوریه محسوب شده است. این در حالی است که ترکیه با وجود شاخص اکمال پایین‌تر، بیش از ۴۰ درصد از بازار صادراتی سوریه را در اختیار دارد.
در خصوص عراق نیز وضعیت قابل توجهی مشاهده می‌شود. این کشور با دارا بودن شاخص اکمال حدود ۲۲ درصد، دومین شریک صادراتی ایران محسوب می‌شود. ترکیب این شاخص با حجم بالای صادرات به عراق، این کشور را به یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران تبدیل کرده است.
از سوی دیگر، شاخص اکمال تجاری ایران با کشور‌های چین، ترکیه، روسیه و کره جنوبی در سطح پایین‌تری قرار دارد و بین ۱۵ تا ۲۲ درصد در نوسان است. با این حال، جریان تجاری ایران با این کشور‌ها به‌طور نسبی پایدار بوده و نوسانات شدید نداشته است.
این موضوع نشان می‌دهد گرچه حجم تجارت با این کشور‌ها بالاست، اما تطابق ساختار کالا‌های صادراتی ایران با نیاز‌های وارداتی آنها چندان مناسب نیست و ظرفیت بالقوه بالاتری برای بهبود ترکیب تجاری وجود دارد.
در مجموع، شاخص اکمال تجاری می‌تواند ابزاری راهبردی برای شناسایی کشور‌های هدف در توسعه تجارت خارجی ایران باشد. کشور‌هایی مانند سوریه و عراق که از تطابق تجاری بالاتری با ایران برخوردارند، قابلیت تبدیل شدن به شرکای تجاری کلیدی را دارند. این شاخص می‌تواند کشور‌های هدف را شناسایی و شرکای تجاری ایران را متنوع کند.
یافته‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به‌وضوح نشان می‌دهند صادرات ایران هم به لحاظ جغرافیایی و هم کالایی محدود و ناپایدار است و عوامل کلیدی مانند تحریم‌ها، نبود سیاست‌گذاری بلندمدت و تمرکز بالا بر معدود بازار‌ها باعث شده‌اند صادرات ایران نتواند در مسیر تنوع‌بخشی و ماندگاری پایدار حرکت کند. ادامه این روند ممکن است منجر به کاهش هرچه بیشتر سهم ایران از بازار‌های جهانی شود.
