بازار ارز ایران در هفته‌های اخیر بار دیگر تحت تأثیر تحولات سیاسی و دیپلماتیک، به یکی از پرنوسان‌ترین دوره‌های خود وارد شده است. فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی و ارسال نامه رسمی به شورای امنیت سازمان ملل برای بازگرداندن تحریم‌های تعلیق‌شده، فضای انتظاری جدیدی را در بازار‌های مالی کشور ایجاد کرده است.
این اقدام که در چارچوب توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ تعریف شده بود، اکنون به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محرک‌های روانی بازار ارز عمل می‌کند و واکنش‌های سریع و گسترده‌ای را در قیمت دلار، یورو، درهم و سایر ارز‌های مبادله‌ای به همراه داشته است؛ چندان که قیمت دلار در بازار آزاد را از حدود ۹۰ هزار تومان به ۱۰۷ هزار تومان رساند؛ هرچند نرخ ارز به کانال ۱۰۱ هزار تومان عقب‌نشینی کرد.
مهدی دارابی، کارشناس مسائل ارز در پاسخ به اینکه فعال شدن مکانیسم ماشه تا چه حد می‌تواند محرک تقاضای سفته‌بازانه در بازار ارز شود؟ به خبرنگار آرانیوز گفت: «اولین نکته این است که روند بلند مدت نرخ ارز ما با توجه به مسائل مزمن اقتصادی که داریم، همچنان رو به افزایش است. فارغ از بحث مکانیسم ماشه، به دلیل فعال بودن انتظارات تورمی‌مان همچنان رشد نرخ ارز را داریم. نکته دوم این است که عمده مبادلات ارزی ما مربوط به حساب جاری می‌شود که به واردات و صادرات بازمی‌گردد. اگر اثر مکانیسم ماشه بر حساب جاری باشد، انتظار داریم این مقطع با ثبات باشد و اگر اثری بر حساب جاری نداشته و صرفا بر بازار سرمایه اثرگذار باشد، منجر به افزایش مقطعی تقاضای دلار، کاهش نرخ بازگشت ارز و بازگشت کالا به کشور می‌شود.»
وی در ادامه درباره اثر فعال شدن مکانیسم ماشه بر بازار ارز بیان کرد: «مکانیسم ماشه اگر بر بازار سرمایه اثرگذار باشد ما یک افزایش مقطعی خواهیم داشت و دوباره نرخ ارز به روند بلند مدتش باز می‌گردد. از این رو فعال شدن مکانیسم ماشه بستگی به این دارد که چه اثری روی اقتصاد جاری می‌گذارد. مهم‌ترین قدم‌های حساب جاری هم در وهله اول، دوم و سوم نفت است. درجه اهمیت نفت بسیار بالاست و منظور مقدار فروش، تخفیف و هزینه تصفیه آن است.»
دارابی درباره عوامل موثر در نرخ ارز افزود: «دیگر مواردی که می‌تواند روی نرخ ارز اثرگذارد، افزایش عمومی هزینه‌های تجارت است؛ واردات و صادرات غیرنفتی باعث افزایش هزینه‌های تجاری و هزینه دور زدن تحریم‌ها می‌شود؛ بنابراین اگر اتفاق معناداری برای صادرات نفتی‌مان رخ ندهد، بعید است نرخ ارزمان فاصله زیادی با روند بلند مدتش بگیرد. احتمالا یک افزایش مقطعی قیمت دلار داشته باشیم و مجددا به روند بلند مدتش بازگردد. یک مقدار بعید می‌دانم که انتظارات تورمی را به‌صورت دائمی به نحوی تحریک کند که نرخ ارزمان به‌صورت دائمی بالاتر بیاید.»
این کارشناس مسائل اقتصادی با تاکید بر اینکه نفت کلیدی‌ترین متغییری است که تعیین می‌کند افزایش نرخ ارز مقطعی است یا دائمی، گفت: «با این حال دلیل نمی‌شود این نکته را لحاظ نکنیم که یک افزایش مقطعی به دلیل ورود سرمایه خواهیم داشت. همچنان نرخ ارز روند رو به رشد دارد و باید این را لحاظ کنیم که با وارد شدن به فصل پاییز و زمستان ما یک تقاضای فصلی هم داریم و این اثرات را متفاوت ببینیم. در مجموع نرخ ارز نسبت به روند بلند مدتش هیچ تغییری نمی‌کند، اما همچنان روند رو به رشد را داریم.»
دارابی در پاسخ به اینکه با افزایش قیمت اخیر نرخ ارز، آیا بازار پیش‌خور مکانیسم ماشه را رد کرده است، یا باید منتظر شوک جدیدی باشیم؟ عنوان کرد: «سخت است بخواهیم درباره بازار سرمایه حدس و گمانی بزنیم؛ بیشتر تحلیل تکنیکال می‌طلبد ولی قطعا بخشی از اثر مکانیسم ماشه پیش‌خور شده است. یکی از مشخصات بازار‌های مالی مانند بازار ارز این است که فعالانش آینده نگر هستند یعنی اتفاقاتی که در آینده رخ می‌دهد را الان در قیمت لحاظ می‌کنند. ولی این دلیل نمی‌شود زمانی که مکانیسم ماشه فعال شود و تحریم‌های شورای امنیت بازگردد نرخ ارز بالا نرود. احتمال دارد به‌صورت مقطعی افزایش داشته باشد و بعد به روند بلند مدتش بازگردد. البته خیلی تعیین‌کننده خواهد بود که روزهای پس از اعلام این خبر، وضعیت نفت و تجارت ما به چه شکلی است. اگر در این زمینه تغییر خاصی رخ ندهد، نباید شاهد اتفاق ویژه‌ای بر نرخ ارز باشیم.»
این کارشناس حوزه ارز خاطرنشان کرد: «مهم‌ترین تحریمی که بازار ارز ما را تحت تاثیر قرار داده، تحریم‌های فروش نفتی است که از سوی آمریکا اعمال شده است. از این رو باتوجه به تجربه گذشته، روی کاغذ تحریم‌های شورای امنیت نباید هزینه‌های بالایی روی تجارت ما داشته باشد مگر اینکه بازگشت تحریم‌ها بخواهد صورت جدیدی پیدا کند. اگر این تحریم‌ها مانند سابق و اوایل دهه ۹۰ باشد، نباید اتفاق خاصی در تجارت ما رخ دهد چراکه عمده اثرات تحریمی ما مربوط به تحریم‌های آمریکاست نه شورای امنیت.»
وی همچنین درباره ابزار‌های بانک مرکزی برای کنترل نرخ ارز در شرایط فعال شدن مکانیسم ماشه، بیان کرد: «اینکه روند رشد نرخ ارز ادامه دارد تنها بر عهده بانک مرکزی نیست. نهادی زیادی در روند بلندمدت آن مقصر هستند. برای توقف روند بلند مدت نه تنها دولت بلکه دو قوه دیگر و حتی جامعه هم باید همراهی کند تا رشد نرخ ارز متوقف شود، اما می‌توانیم از بانک مرکزی انتظار داشته باشیم که نوسانات حول این روند را به حداقل برساند.»
دارابی ادامه داد: «ابزار بانک مرکزی مداخلات است که روش‌های آن هم متفاوت است. این انتظار از بانک مرکزی به عنوان بازارساز می‌رود که زمانی که نرخ ارز به صورت هیجانی پایین می‌رود، اقدام به خرید کند و زمانی که نرخ آن هیجانی بالا می‌رود، همان ارزی که در دوره قبل خریده است را بفروشد. این مسئله را باید در نظر داشته باشیم که در ایران فقط فروش ارز توسط بانک مرکزی به عنوان مداخله شناخته می‌شود درصورتی که بانک مرکزی هم باید ارز بفروشد و هم بخرد. هرگونه نوسانی مخرب است؛ چه نوسان به سمت پایین و چه به سمت بالا.»
