به گزارش آرانیوز از زاهدان، منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان امروز که مبتلا به معضلات و بحران چندبعدی اقتصادی، اقلیمی و اجتماعی است، در نظر کارشناسی و نظر مردمی در آسیب‌شناسی علل، علت اصلی وابستگی به آب هیرمند در افغانستان بیان می‌شود که مطلب درستی است اما این موضوع روبنا مسئله است و زیربنای مسئله، فقر اندیشه استراتژیک و آینده‌نگر است.
این روزها که مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در جریان است، همچنان در برخی اظهار نظرها و تحلیل‌ها، ذهنیت وابستگی آمریکا به نفت خاورمیانه به‌عنوان یک ابزار فشار از سوی ایران مشاهده می‌شود. چنین رویکردی شاید در دو دهه گذشته به‌ویژه در زمان جنگ خلیج فارس، حمله به عراق و افغانستان، منطقی به‌نظر می‌رسید، اما اکنون این موضوع وابستگی به‌مراتب کمرنگ شده است. دلیل این تغییر، اقدامات راهبردی آمریکا پس از دهه‌ها تجربه شوک‌های نفتی از بی‌ثباتی‌های خاورمیانه است.
آمریکا پس از هر شوک نفتی، با عبرت‌گیری از نقاط ضعف خود، تدابیری مؤثر برای افزایش امنیت انرژی، کاهش وابستگی به نفت وارداتی و پایداری بلندمدت اقتصادی اتخاذ کرده است. مهمترین گام در این مسیر، اجرای راهبرد استقلال انرژی از نفت خاورمیانه بود که با صرف صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، مشارکت بخش خصوصی، و انقلاب فناوری به انقلاب شیل منجر شد.
این انقلاب توانست آمریکا را از یک واردکننده بزرگ نفت به بزرگترین تولیدکننده نفت جهان تبدیل کند. حال، این حرکت بلندمدت آمریکا می‌تواند درسی مهم برای مدیریت منابع و کاهش وابستگی‌های حیاتی در ایران، به‌ویژه در منطقه سیستان، به شمار رود.
درسی از استقلال انرژی آمریکا: فقر آینده‌نگری در مدیریت سیستان
رهبر معظم انقلاب با اندیشه‌ای کلان‌نگر و استراتژیک، راهبرد مقاوم‌سازی اقتصاد ایران را به‌عنوان یک سیاست بنیادین معرفی کرده‌اند؛ اما متأسفانه در سطح منطقه‌ای و نیز در بسیاری از اقدامات وزارتخانه‌ها برای استان و سیستان طی دهه‌های اخیر، این کلان‌نگری و آینده‌پژوهی دیده نمی‌شود. نمونه مشخص این ضعف، نحوه مدیریت منابع آبی در منطقه سیستان است که طی سالیان بر وابستگی شدید به آب هیرمند افغانستان متمرکز بوده است.
وزارتخانه‌ها و نهادهای منطقه‌ای به‌جای مقاوم‌سازی سیستان در مقابل وابستگی و بحران‌های ناشی از قطع آب هیرمند و خشکسالی‌های ادواری، همچنان به پروژه‌های پر هزینه وابسته به منابع ناپایدار خارجی ادامه داده‌اند؛ پروژه‌هایی مانند:
- طرح نیمه‌لوله‌ها
- احداث چاه‌نیمه چهارم
- طرح 850 میلیون دلاری لوله‌کشی و آبیاری در دشت سیستان
- طرح انتقال آب از چاه‌نیمه‌ها به زاهدان و ...
همگی این طرح‌ها با اتکا به جریان آب هیرمند از افغانستان پیاده‌سازی شده‌اند؛ این در حالی است که افغانستان یکی از بی‌ثبات‌ترین کشورهای جهان از نظر سیاسی و امنیتی است و طی دو دهه اخیر بارها شاهد قطع آب ورودی به ایران بوده‌ایم.
این وابستگی و تکرار پروژه‌های ناپایدار، نشان‌گر فقر اندیشه استراتژیک، آینده‌نگری و اولویت ندادن به منافع بلندمدت ملی و منطقه‌ای و راهبرد کلان‌نگر ملی با هدف کاهش آسیب‌پذیری ملی و منطقه‌ای بوده است.
آمریکا چگونه از وابستگی به استقلال رسید؟
ایالات متحده در نیمه قرن بیستم به شدت به نفت وارداتی، به‌ویژه از خاورمیانه، وابسته بود. این وابستگی در دهه 1970 با دو شوک نفتی بزرگ(1973 و 1979) به اوج خود رسید و درس‌های مهمی برای این کشور به همراه داشت: در سال 1973، پس از تحریم نفتی اوپک در واکنش به حمایت آمریکا از اسرائیل در جنگ یوم کیپور، قیمت نفت چهار برابر شد؛ این امر به تورم شدید، رکود اقتصادی و صف‌های طولانی برای سوخت در آمریکا منجر شد.
شوک دوم در 1979، پس از انقلاب ایران و کاهش تولید نفت این کشور، بار دیگر اقتصاد آمریکا را فلج کرد. این بحران‌ها نشان داد که وابستگی به منابع خارجی می‌تواند امنیت ملی و اقتصادی یک کشور را به خطر اندازد. بنابراین برای مقاوم‌سازی اقتصاد و امنیت خود دست به اقدامات زیر زد:
1. ایجاد منابع استراتژیک داخلی:
آمریکا برای مقابله با بحران‌های احتمالی، ذخایر استراتژیک عظیمی از نفت ایجاد کرد، مشابه آنچه در سیستان با استفاده از چاه‌نیمه‌ها شده که نیاز است با توجه حجم شدید تبخیر عمیق‌سازی چاه نیمه و نیز مهار تبخیر برای حفظ ذخایر آبی چاه نیمه‌ها در دستور کار قرار گیرد.
2. قوانین صرفه‌جویی و کاهش مصرف:
با تصویب استانداردهای کاهش مصرف سوخت خودروها(مانند CAFE Standards) و بهبود بهره‌وری انرژی، آمریکا به‌مرور وابستگی به واردات نفت را کاهش داد. در سیستان و استان نیز می‌توان با قوانین و مشوق در جهت اصلاح الگوی کشت، مدیریت بهینه منابع آبی و استفاده از فناوری‌های مدرن آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای و منع مشاغل آب بر ، مصرف آب را بهینه کرد.
3. تنوع‌بخشی به منابع انرژی:
آمریکا به توسعه منابع انرژی جایگزین مانند انرژی هسته‌ای، انرژی‌های نو، و در نهایت انقلاب شیل روی آورد. در سیستان نیز باید به جای تمرکز بر آب عاریتی هیرمند، به گزینه‌های دیگری چون آبخیزداری و منابع آب غرب سیستان، تصفیه پساب و مدیریت تخصیص آب توجه شود.
4. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوآورانه:
انقلاب شیل نمونه‌ای از استفاده آمریکا از فناوری‌های جدید مانند شکست هیدرولیکی(Fracking) و حفاری افقی است.
ایران نیز می‌تواند با توسعه فناوری‌های مرتبط با تصفیه و بازچرخانی آب، فناوری های آبیاری نوین، همچنین فناوری آبخیزداری و انتقال منابع آبی جدیدی داخلی برای سیستان ایجاد کند.
بنابراین، آینده سیستان به شدت به تفکر آینده‌نگر و پژوهشی در حوزه سناریوهای آینده‌پژوهی وابسته است. همچنین تدوین برنامه‌های مقاوم‌سازی با محوریت کاهش وابستگی به آب هیرمند و اولویت‌بخشی به طرح‌ها و برنامه‌های مرتبط با این مسئله ضروری است. دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌های منطقه و وزارتخانه‌های مسئول در این زمینه باید به مردم و مقام‌های مسئول گزارش دهند. در غیاب چنین وظایف و اقداماتی، فلسفه وجودی این نهادها که با هزینه‌های هنگفت از جیب مردم تأسیس و فعالیت می‌کنند، به‌طور جدی مورد سؤال قرار می‌گیرد.
همچنین با توجه به کارنامه وزارتخانه‌ها و دانشگاه‌های منطقه و ناتوانی آنها در حل مسائل سیستان و استمرار معضلات موجود، تأسیس و حمایت از پژوهشکده‌ها و اندیشکده‌های مستقل می‌تواند به تقویت دانش مدیریت و تأمین راه‌حل‌های بومی کمک کند. تمامی این نهادها باید طرح‌های توسعه‌ای خود را بر اساس منابع داخلی طراحی کنند و از اتکا به منابع خارجی ناپایدار پرهیز کنند.
مهار ریزگرد بزرگترین و مهمترین الویت آینده سیستان و پهنه شمالی استان و حتی مرکز استان است. در نبود مهار ریزگرد همه سرمایه‌گذاری دیگر نیز به هدر خواهد رفت چراکه دیگر منطقه قابل سکونت و زیست نخواهد بود.
سپس بعد از پایدارسازی اقلیمی منطقه، برای مدیریت بهینه منابع آبی، حرکت از محصولات آب‌بر به سمت محصولات متناسب با اقلیم خشک سیستان، و سرمایه‌گذاری در شیوه‌های کشاورزی مدرن و کم‌مصرف مانند استفاده از گلخانه‌های هیدروپونیک و همچنین تنوع بخشی به اقتصاد سیستان در زمینه‌های تجارت، انرژی‌های نو و گردشگری که در همه این زمینه‌ها از منطق کم‌نظیر ایران است، می‌تواند به خروج این منطقه از بحران‌های چندبعدی که همگی ریشه در وابستگی به آب افغانستان دارد و عدم مقاوم سازی داخلی، کمک کند. در نهایت، پس از انجام اقدامات مقاوم‌سازی داخلی، باید تلاش شود تا همکاری‌های منطقه‌ای برقرار شود و با مذاکره با افغانستان، توافق‌نامه‌های پایدار آبی و اقتصادی که منافع هر دو طرف را تأمین کند، ایجاد شود؛ این امر نیازمند دیپلماسی فعال و پایدار است.
مجتبی جهان تیغ
