برجام در ایستگاه پایانی
«برنامه جامع اقدام مشترک» یا همان «برجام» که از آن به عنوان «دستاورد بزرگ دیپلماسی» یاد می‌شد، پس از ۱۰ سال به ایستگاه پایانی رسیده است؛ توافقی که بر پایه اعتمادسازی ایران درباره ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای و تعهد طرف‌های غربی به لغو تحریم‌ها بنا شده بود.
برجام که در تاریخ ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۳ تیر ۱۳۹۴) نهایی شد، شامل چندین تاریخ مهم و بندهای غروب است که بر اساس ضمیمه V یا پیوست پنجم تعریف شده‌اند. این تاریخ‌ها از روز تصویب محاسبه می‌شوند و به تدریج تحریم‌ها را کاهش یا خاتمه می‌دهند. برخی محدودیت‌ها دائمی هستند مثل ممنوعیت ساخت سلاح هسته‌ای، اما بسیاری از آن‌ها خاتمه می‌یابند یا به اصطلاح «غروب» می‌کنند.
به عنوان مثال، در «روز اجرا» در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ (۲۶ دی ۱۳۹۴) پس از تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهدات اولیه هسته‌ای ایران مانند کاهش سانتریفیوژها و محدودسازی غنی‌سازی به ۳.۶۷ درصد، تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برداشته شد.
در «روز انتقال» در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (۲۶ مهر ۱۴۰۲) که هشت سال پس از روز تصویب بود، محدودیت‌های سازمان ملل بر موشک‌های بالستیک و تسلیحات متعارف خاتمه یافت و اتحادیه اروپا تحریم‌های هسته‌ای باقی‌مانده را برداشت.
و اکنون در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) که ۱۰ سال پس از روز تصویب است؛ قطعنامه ۲۲۳۱ به طور خودکار منقضی شده و موضوع برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج می‌شود.
البته در این ۱۰ سال اتفاقات بسیار زیادی رخ داده که شاید مهم‌ترین آن‌ها، خروج آمریکا از برجام بود. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا در سال ۲۰۱۸ و در دوره اول حضور خود در کاخ سفید، واشنگتن را از این توافق خارج کرد. ایران نیز در پی بی‌عملی غرب به تعهدات خود و طبق مفاد توافق، تعهدات خود را کاهش داد و همواره اعلام کرد در صورت بازگشت طرف‌ها به توافق، این تعهدات برگشت‌پذیر است.
قطعنامه ۲۲۳۱ چیست؟
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۹ تیر ۱۳۹۴) تصویب شد، برجام را تأیید و به آن جنبه حقوقی الزام‌آور داد. این قطعنامه تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران مانند قطعنامه‌های ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹ را به حالت تعلیق درآورد.
اما یک موضوع جنجالی نیز در این بین وجود دارد. سازوکار بازگشت تحریم‌ها (اسنپ‌بک) در بندهای ۱۰ و ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و در متن برجام پیش‌بینی شد. این سازوکار به هر عضو توافق اجازه می‌دهد که در صورت ادعای «عدم پایبندی اساسی ایران» به تعهدات، موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در چنین شرایطی، بدون نیاز به رأی‌گیری مثبت، تمامی تحریم‌های لغوشده طی قطعنامه‌های قبلی به طور خودکار بازمی‌گردند.
طبق بند ۸ قطعنامه، روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به عنوان «روز خاتمه» تعیین شده است. در این تاریخ، تمام مقررات قطعنامه به طور خودکار خاتمه می‌یابد و شورای امنیت رسماً موضوع برنامه هسته‌ای ایران را از دستور کار خود خارج می‌کند. این یعنی برجام از نظر حقوقی سازمان ملل به پایان می‌رسد. همچنین، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از این پس فقط در چارچوب توافق جامع پادمان‌ها (ان‌پی‌تی) و پروتکل الحاقی-البته اگر ایران آن را اجرا کند- به برنامه هسته‌ای ایران نظارت می‌کند، نه بر اساس محدودیت‌های خاص برجام. مهم‌ترین نکته اینکه ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل که تحریم‌های اجباری را توجیه می‌کند، خارج می‌شود و به عنوان یک «دولت عادی» در ان‌پی‌تی تلقی می‌شود.
پایان برجام
آنچه امروز یعنی ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ رخ می‌دهد (یا باید رخ دهد) شامل خاتمه رسمی قطعنامه ۲۲۳۱ است یعنی شورای امنیت موضوع ایران را از فهرست مسائل خود حذف می‌کند و پرونده هسته‌ای از حالت تهدید صلح جهانی خارج می‌شود.
«میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در این راستا نوشت: «۱۸ اکتبر تاریخ قطعنامه ۲۲۳۱ که تایید توافق هسته‌ای در شورای امنیت سازمان ملل بود، به پایان می‌رسد. برجام دیگر وجود نخواهد داشت. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب توافق جامع پادمانی برنامه هسته‌ای ایران را بررسی خواهد کرد.»
«سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران که اخیرا در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد شرکت کرده است، شامگاه جمعه و در صفحه خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «در اجلاس اخیر وزرای جنبش عدم تعهد که در کامپالا برگزار شد، بیش از ۱۲۰ کشور در به رسمیت شناختن این واقعیت به ایران پیوستند که قطعنامه ۲۲۳۱ روز شنبه منقضی می‌شود و تمام محدودیت‌های شورای امنیت علیه ایران پایان می‌یابد. از این پس ایران به عنوان یکی از امضاکنندگان پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای، صرفاً به حقوق و تعهدات خود در چارچوب این پیمان پایبند خواهد بود. این تعهد شامل هیچ‌گونه محدودیتی در ابعاد برنامه هسته‌ای کشور نیست و همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب توافق جامع پادمان و مطابق با قانون مصوب مجلس شورای اسلامی انجام خواهد شد.»
وزیر خارجه ایران با اشاره به تلاش برخی کشورها برای اعمال فشار سیاسی بر تهران افزود: «اقدامات غیرقانونی که توسط تعداد اندکی از دولت‌های منزوی دنبال می‌شود، از سوی اکثریت قاطع کشورهای جهان رد شده است. کسانی که همچنان بر تحریف واقعیت اصرار دارند، تنها خود را بیشتر منزوی خواهند کرد. حقوق حاکمیتی ایران قابل مذاکره نیست و تحت فشار سیاسی قرار نمی‌گیرد. حاکمیت قانون باید بر روابط بین‌الملل غلبه داشته باشد، نه اجبار و فشار.»
عراقچی پیش از این، مهم‌ترین بخش اجلاس را موضع جنبش عدم تعهد درباره موضوع اسنپ‌بک دانسته و گفته بود: «جنبش عدم تعهد در بیانیه خود تأکید کرده است که اقدام سه کشور اروپایی در فعال‌سازی اسنپ‌بک غیرقانونی است و از نظر ۱۲۱ کشور عضو این جنبش، چنین سازوکاری اتفاق نیفتاده است. بنابراین، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت همچنان پابرجا بوده و قطعنامه‌ها و تحریم‌های گذشته بازنگشته است.»
عدم وجاهت روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین علیه ایران
وزارت امور خارجه روسیه نیز روز جمعه اعلام کرد که در تاریخ ۱۸ اکتبر «تمامی مفاد و احکام قطعنامه ۲۲۳۱ باید خاتمه یابد، از جمله محدودیت‌ها و سازوکارهای پیش‌بینی‌شده در آن. شورای امنیت سازمان ملل موظف است بررسی پرونده‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را به پایان برساند و بند "عدم اشاعه" باید از فهرست موضوعات تحت بررسی شورای امنیت حذف شود.»
مسکو خاطرنشان کرده است: «برخلاف ادعاهای بی‌اساس و پافشاری کشورهای اروپایی برجام، روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین علیه ایران فاقد وجاهت است؛ زیرا بریتانیا، آلمان و فرانسه مرتکب نقض‌های جدی و اساسی در اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شده‌اند و به‌کلی از رویه‌های مقرر، که برای جلوگیری از سوءاستفاده طراحی شده بود، سر باز زده‌اند. اروپایی‌ها با نادیده گرفتن همه موانع حقوقی و سیاسی، مسیر تقابل را در پیش گرفتند. اما طبق حقوق بین‌الملل، طرفی که خود به‌صورت نظام‌مند تعهدات را نقض کرده است، نمی‌تواند از مکانیسم‌ها و امتیازات مندرج در همان توافق بهره‌مند شود.»
وزارت خارجه روسیه تاکید کرده است: «اقدامات فاقد مبنای حقوقی و رویه‌ای اروپا که از سوی ایالات متحده که مدت‌ها پیش از برجام خارج شد و متأسفانه از سوی دبیرخانه سازمان ملل نیز مورد حمایت قرار گرفته‌اند، هیچ الزام حقوقی برای اعضای مسئول جامعه جهانی ایجاد نمی‌کند. با پایان یافتن اجرای قطعنامه ۲۲۳۱، برجام نیز رسماً به گذشته می‌پیوندد؛ توافقی که به‌حق یکی از دستاوردهای بزرگ دیپلماسی بین‌المللی به‌شمار می‌رفت.»
نامه ایران، روسیه و چین به سازمان ملل
«کاظم غریب‌آبادی» معاون وزیر خارجه ایران نیز شامگاه جمعه و در گفت‌وگویی تلویزیونی به بیانیه ۲۱ کشور عضو گروه دوستان منشور ملل متحد در نیویورک در حمایت از ایران اشاره کرد و گفت: «در این بیانیه تصریح شده که تحریم‌هایی که غرب و آمریکا به‌صورت غیرحقوقی و یک‌جانبه بازگردانده‌اند، فاقد وجاهت حقوقی‌اند و کشورهای عضو سازمان ملل الزامی برای اجرای آن‌ها ندارند. بیانیه اخیر وزارت خارجه روسیه نیز بر همین نکته تأکید دارد. علاوه بر آن، روز شنبه ایران، چین و روسیه به‌صورت مشترک نامه‌ای را به دبیرکل سازمان ملل و رئیس شورای امنیت ارسال خواهند کرد تا اعلام کنند که قطعنامه ۲۲۳۱ به پایان رسیده و کشورها تعهدی نسبت به تحریم‌های مرتبط با آن ندارند.»
دیپلمات ارشد ایران با بیان اینکه ایران به تلاش‌های خود برای گسترش همراهی بین‌المللی در این زمینه ادامه خواهد داد، تأکید کرد: «هدف ما این است که تفسیر حقوقی درست از پایان قطعنامه و بی‌اعتباری تحریم‌های ادعایی غربی را در سطح جهانی تثبیت کنیم.»
تعامل یا تقابل؟
به این ترتیب، پرونده‌ای که یک دهه نماد پیچیده‌ترین مناقشه دیپلماتیک میان ایران و غرب بود، رسماً بسته می‌شود. حالا در غیاب برجام، صحنه سیاست جهانی با دو واقعیت روبه‌روست: از یک‌سو، ایران که خود را متعهد به احقاق حقوق و البته عمل به تعهدات خود در چارچوب ان‌پی‌تی می‌داند و از سوی دیگر، غرب که همچنان تلاش دارد با ابزار فشار، مسیر خود را طی کند؛ مسیری که به اذعان کارشناسان نتیجه‌بخش نبوده است. اینکه این پایان، آغاز مرحله‌ای تازه از تعامل یا تقابل باشد، در گرو تصمیم‌هایی است که طرفین اتخاذ خواهند کرد، اما تجربه نشان داده دیپلماسی همیشه راهی برای بازگشت به میز گفت‌وگو باقی می‌گذارد.
