به گزارش آرانیوز از قم، این گزارش متن تجمیع‌شدهٔ گفت‌وگوی اعضای دبیرخانه بین‌المللی علامه بهابادی یزدی (حسن عبدی‌پور و حجت الاسلام مصطفی هروی) با غلامرضا اعوانی چهره ماندگار فلسفه و عضو فرهنگستان علوم را ارائه می‌دهد.
محورهای اصلی گفت‌وگو عبارتند از: ریشه‌ها و هویت حکمت اسلامی با تأکید بر نقش شیعی و ایرانی فرهنگی؛ گسترش زبان و حکمت فارسی در شبه‌قاره و چین؛ نقش حکما در دوره صفویه و تأثیر آنان بر تئوری تمدنی؛ سنت حاشیه‌نویسی و تعامل علمی میان مذاهب؛ مفهوم جامع حکمت و ضرورت بازگرداندن علوم به بستر حکمت؛ و پیشنهادهای پژوهشی و فرهنگی برای احیای آثار حکما. گزارش دارای جمع‌بندی و توصیه‌های عملیاتی برای برنامه‌ریزی پژوهشی و فرهنگی است.
مقدمه
مطالعهٔ جریان‌های فکری و شبکه‌های انتقال معرفت در حوزهٔ حکمت اسلامی نقشی محوری در فهم توسعهٔ فرهنگی و تمدنی جهان اسلام ایفا می‌کند. گفتگوی حاضر با غلامرضا اعوانی، در قالب نشست دبیرخانهٔ بین‌المللی علامه بهابادی یزدی، تصویری موجز و تمرکزی از چند محور کلیدی تاریخی، نظری و عملی دربارهٔ احیای حکمت اسلامی ارائه می‌دهد. هدف این گزارش، تبدیلِ محتوای گفت‌وگو به سندی قابل اتکا برای برنامه‌ریزی پژوهشی و فرهنگی دبیرخانه و سایر نهادهای علاقه‌مند است.
متن گزارش
ریشه‌ها و هویت حکمت اسلامی
دیدگاه استاد اعوانی: اکثریت حکمای اسلامی متعلق به مکتب شیعه بوده‌اند و حکمت آنان ماهیتی شیعی ـ علوی دارد. این حکمت، محصول «ایران فرهنگی» است — مفهومی که فراتر از مرزهای جغرافیایی عمل می‌کند و حوزهٔ تأثیرش تا چین و هند امتداد داشته است. بدین‌ترتیب، مطالعات تاریخی باید به شبکه‌های فرهنگی-زبانی و نه صرفاً به محدوده‌های سیاسی بپردازند.
نفوذ زبان فارسی و انتقال فرهنگی در شرق (هند و چین)
مستندات و نمونه‌ها: اعوانی به دربار جهانگیرخان گورکانی به‌عنوان نمونه‌ای روشن اشاره کرد؛ حضور وزرای ایرانی و احترام ویژه نسبت به آنان، انتصاب شاعران ایرانی در مقام امیرالشعرا در دربار هندوستان، و ترجمهٔ گستردهٔ متون به فارسی از شواهد نفوذ فرهنگی ایران و زبان فارسی در شبه‌قاره است. ذکر شد که برخی عبادات و مراسم مذهبی نیز به زبان فارسی اجرا می‌شد و فرآیند ترجمه و اقتباس فرهنگی تا سبک‌های ادبی همچون مثنوی‌سرایی شبه‌قاره ادامه یافت.
ضرورت پژوهش میدانی: وی بر گفت‌وگو بر لزوم انجام تحقیقات میدانی و آرشیوی در هند و چین جهت کشف نسخ، مدارک و شواهد مادی این جریان تأکید کرد.
نقش حکما در دورهٔ صفویه و کارکرد تئوریک آنان
نقش متفکران: حضار به ویژه ملاعبدالله یزدی، جلال‌الدین دوانی و میرحسین دشتکی را به‌عنوان شخصیت‌های محوری و تأثیرگذار در جریان فکری صفویه برجسته کردند. این حکما نقش تعدیل‌گرانه‌ای در مقابل گرایش‌های افراطی (نظیر برخی رفتارهای قزلباش) داشته و بخش مهمی از تئوری تمدنی صفویه را شکل دادند.
تنش‌های نهادی: در عین حال تأکید شد که گاهی نهاد فقه مانع برخی فعالیت‌های فلسفی شد؛ اما حضور فعال حکما توانست اثرات معقول‌کننده بر سیاست‌گذاری‌های صفوی داشته باشد.
نقش ایرانیان در علوم از منظر منابع تاریخی
ارجاعات تاریخی: گفت‌وگو با استناد به ابن‌خلدون و روایت‌های تاریخی، جایگاه برجستهٔ ایرانیان در علوم عقلی و نقلی را مورد توجه قرار داد. اشاره به نقش خواجه نصیرالدین طوسی و گزارش‌های تاریخی نشان‌دهندهٔ سهم ایرانیان در تولید و نگهداری متون علمی است.
سنت حاشیه‌نویسی و تعامل علمی بین مذاهب
سنت علمی: توضیح داده شد که سنت حاشیه‌نویسی ــ شامل حاشیه بر متون اهل‌سنت و نیز حواشی پاسخ‌گونه از سوی حکما ــ گواهی بر تعاطی علمی و نقد متقابل میان مذاهب در قرن دهم است. این سنت به‌عنوان الگویی سازنده برای تعامل علمی امروزی و «اسلامی‌سازی علوم انسانی» معرفی شد.
مفهوم حکمت و جدایی یا اتحاد علوم
تعریف حکمت: هروی و اعوانی حکمت را به‌عنوان مفهومِ جامع و زیست‌محور دانستند؛ همهٔ علوم جزئی از حکمت‌اند و افتراق آنها از بستر حکمت موجب بحران‌های معرفتی و اخلاقی در تمدن معاصر شده است.
پیام اصلاحی: بازگرداندن علوم به بستر حکمت و بازتعریف ارتباط علم و اخلاق/سیاست از جمله توصیه‌های اساسی مطرح‌شده بود.
وحدت ادیان و پیام قرآن
قرائت وحدت‌بخش: اعوانی بر توصیه قرآن از جامعیت دعوت پیامبران و نزدیکی پیام‌ها تأکید کرد و نگرانی از تسلط تفکر سکولار بر فضای عمومی را مطرح نمود. وی بازگشت به عقلانیت دینی و حکمی را به‌عنوان ابزاری برای گفت‌وگوی بین‌فرهنگی پیشنهاد کرد.
فعالیت‌ها و برنامه‌های دبیرخانه
گزارش اقدامات: دبیرخانه طی سال گذشته نشست‌ها و همایش‌هایی در کوفه و مشهد برگزار کرده و برنامه‌ریزی برای نشست‌های بین‌المللی (از جمله ارتباطات با واتیکان، دانشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی در روسیه، هند و ترکیه) جهت معرفی ملاعبدالله و آثارش در دستور کار دارد. همچنین توجه ویژه به تقویت نقش تاریخی ملاعبدالله در استقلال حوزه نجف مطرح شد.
جمع‌بندی تحلیلی
بازتعریف تاریخی-مفهومی حکمت: گزارش نتیجه می‌گیرد که احیای حکمت اسلامی نیازمند بازخوانی تاریخیِ شبکه‌های انتقال معرفت، احیای مفهوم حکمت به‌عنوان چارچوبی جامع برای علوم و اخلاق، و بسط دیپلماسی علمی-فرهنگی است.
نقش کاربردی سنت‌ها: سنت حاشیه‌نویسی به‌عنوان روشی می‌تواند در پروژه‌های تحقیقاتی و آموزشی معاصر بازتولید شود تا تعامل میان پژوهشگران مختلفِ مذهبی و علمی تسهیل گردد.
اولویت‌های پژوهشی و فرهنگی: تمرکز بر فهرست‌نویسی و دیجیتال‌سازی نسخ در شبه‌قاره و چین، انتشار انتقادی متون (critical editions)، و توسعه دوره‌های آموزشی میان‌رشته‌ای از جمله اولویت‌های پیشنهادی است.
پیشنهادهای عملیاتی
تشکیل کارگروه بین‌المللی تحقیقاتی برای فهرست‌نویسی و دیجیتال‌سازی نسخ مرتبط با مکتبِ مدرسهٔ شیراز در هند و چین.
انتشار مجموعه‌های انتقادی آثار ملاعبدالله، دوانی و دشتکی با حواشی، متن‌گذاری و فهرست نسخ.
ایجاد برنامه‌های تحصیلات تکمیلی و کارگاه‌های «حکمت و علوم انسانی» در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها.
راه‌اندازی پروژه‌های مشترک پژوهشی میان محققان شیعه و سنی مبتنی بر روش حاشیه‌نویسی و نقد متقابل.
برگزاری نشست‌ها و دیپلماسی فرهنگی هدفمند با نهادهای بین‌المللی به‌منظور معرفی نقش تاریخی حکما در تکوین تمدن صفوی و انتقال معرفت.
ایجاد پایگاه دادهٔ نسخ (بانک اطلاعاتی دیجیتال) شامل فهرست نسخه‌ها، مشخصات دست‌نویس‌ها، تصاویر و شناسه‌های یکتا.
