دهمین سالگرد توافق هسته‌ای برجام در حالی فرارسیده است که سه کشور اروپایی موسوم به تروئیکا، ماشه را برای ایران کشیده‌اند.
در شرایطی که بعد از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم از سوی این کشور، اروپایی‌ها نیز چندان به تعهدات خود پایبند نماندند، حالا و پس از یک دهه از امضای قرارداد برجام سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس با ارسال نامه‌ای رسمی به شورای امنیت سازمان ملل متحد، روند بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را کلید زده‌اند؛ اقدامی که به معنای شروع شمارش معکوس برای بازگشت قطعنامه‌های سخت‌گیرانه شورای امنیت است.
بسته اعتمادساز منطقه‌ای یکی دیگر از گزینه‌های ایران برای ممانعت از فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی اروپاست. در این رویکرد تهران می‌تواند با ارائه سیگنال‌های مثبت در حوزه منطقه‌ای و مثلاً کاهش تنش‌های نیابتی یا همکاری‌های انسان‌دوستانه، زمینه تعویق اجرای اسنپ‌بک را فراهم کند. این مسیر شاید هزینه داخلی بسیار کمتری نسبت به امتیاز‌های مستقیم هسته‌ای داشته باشد
حالا ۳۰ روز فرصت باقی مانده؛ پنجره‌ای کوتاه که اروپایی‌ها آن را آخرین بخت دیپلماسی می‌دانند و تهران آن را تلاشی سیاسی و غیرقانونی. این نیز در حالی است که اخیرا سایت نشنال در گزارشی نوشت: «همه گزینه‌ها روی میز است، اما تلاش‌های دقیقه نودی برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران احتمالا تا اواخر سپتامبر در نیویورک ادامه خواهد یافت.»
به نظر می‌رسد اشاره این پایگاه خبری به نشست سازمان ملل در نیویورک نیز باشد، نشستی که شاید بتواند برخی از گره‌هایی که حالا به خشاب ماشه متصل هستند را از هم باز کند و این درحالی است که تهران و تروئیکای اروپایی برای مذاکرات نهایی و جلوگیری از فعال شدن مکانیسم موسوم به اسنپ‌بک، سی روز فرصت دارند.
به نظر می‌رسد اصلی‌ترین درخواست سه کشور اروپایی به علاوه اتحادیه اروپا از ایران درباره صد‌ها کیلوگرم اورانیوم غنی شده است و پاسخ تهران فعلا این بوده که به دلیل حملات آمریکا، نمی‌توان مکان این مواد را مشخص کرد.
سی روز نفس‌گیر برای دیپلماسی
با این حال، صدای اروپا هنوز از «بسته نشدن کامل در‌های مذاکره» حکایت می‌کند. چنان که «کایا کالاس»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در نشست خبری مشترک با وزیر خارجه دانمارک تصریح کرده که «این ۳۰ روز به معنای پایان دیپلماسی نیست. تهران همچنان فرصت دارد همکاری کامل با آژانس را از سر بگیرد و به مسیر مذاکره بازگردد.»
گزارش‌های رسانه‌های خارجی نیز نشان می‌دهد اروپایی‌ها شروط مشخصی را روی میز گذاشته‌اند؛ شروطی، چون بازگشت کامل بازرسان و تجهیزات نظارتی آژانس به سایت‌های هسته‌ای ایران، شفاف‌سازی درباره میزان و محل ذخایر اورانیوم به‌ویژه در سطح ۶۰ درصد، و ورود به مذاکرات مستقیم یا غیرمستقیم با آمریکا.
براین اساس، در مقابل انجام شروط سه کشور اروپایی حاضرند اجرای اسنپ‌بک را برای شش ماه به تعویق بیندازند؛ مهلتی برای تنفس دیپلماسی.
در همین حال، روسیه طرحی ارائه کرده تا شورای امنیت با یک تصمیم سیاسی، اجرای اسنپ‌بک را شش ماه عقب بیندازد و چین نیز ضمن حمایت از این موضع، اقدام اروپا را «غیردیپلماتیک» و برخلاف روح برجام خوانده است.
غیرقانونی و بی اعتبار از نظر تهران
موضع ایران، اما روشن است؛ تهران این اقدام را «غیرقانونی و بی‌اعتبار» می‌داند. چنان که اخیرا نیز اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری شینهوا تأکید کرد «سه کشور اروپایی از سال ۲۰۱۸ که آمریکا به‌طور یکجانبه از برجام خارج شد، خود به تعهداتشان عمل نکرده‌اند. بنابراین، حق قانونی توسل به سازوکار حل اختلاف را ندارند. آنها صرفاً بر اساس دستورالعمل‌های آمریکا عمل کرده‌اند و با این کار، به دیپلماسی آسیب زده‌اند.»
در ۳۰ روز آینده برای مقابله با فعال شدن مکانیسم ماشه، مسیر کاهش ریسک و معامله موقت یکی از انتخاب‌های تهران است. چنان که ایران می‌تواند با بازگشت کامل آژانس به مراکز هسته‌ای و شفاف‌سازی درباره ذخایر اورانیوم، شش ماه زمان بخرد. تعامل حداقلی و اتکا به حمایت روسیه و چین از تهران در شورای امنیت دیگر گزینه است. اقدامات متقابل و تصعید هسته‌ای نیز می‌تواند یکی از تندترین واکنش‌های ایران باشد
ایران تاکنون تنها به بازگشت محدود بازرسان آژانس رضایت داده و از همکاری کامل خودداری کرده است. در داخل کشور نیز فشار‌هایی وجود دارد که هرگونه امتیازدهی را نوعی عقب‌نشینی می‌دانند و حتی برخی نمایندگان مجلس حتی پیشنهاد کرده‌اند اگر اروپا مکانیسم ماشه را کامل اجرا کند، ایران از معاهده NPT خارج شود.
مکانیزم چگونه عمل می‌کند؟
اما مساله این است که چه ایران این روند را بپذیرد و چه آن را رد کند، حالا دیگر شمارش معکوس آغاز شده و شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد قطعنامه‌ای صادر کند که تعلیق تحریم‌ها ادامه یابد.
اما این قطعنامه باید بدون وتو تصویب شود و آمریکا اگر درباره باز شدن در‌های دیپلماسی قانع نشده باشد، چنین قطعنامه‌ای را وتو خواهد کرد. تیک تاک ساعت نشان از نیاز به دیپلماسی فوری و قدرتمند در دقیقه نود دارد.
مساله دیگر این که تحریم‌های شورای امنیت محدود به حوزه هسته‌ای نیست. تحریم‌های تسلیحاتی، محدودیت‌های موشکی، ممنوعیت‌های مالی و مسافرتی برای اشخاص و نهاد‌ها و حتی سازوکار بازرسی کشتی‌ها و هواپیما‌های ایران نیز با مکانیسم ماشه دوباره برقرار می‌شود. بازگشت این تحریم‌ها بار حقوقی سنگینی دارد و بانک‌ها، بیمه‌ها و شرکت‌های بین‌المللی را از هرگونه تعامل با ایران بازخواهد داشت، حتی اگر برخی کشور‌ها در عمل سخت‌گیری کامل نکنند.
شروط و گمانه‌زنی‌ها درباره امکان توافق در سی روز
در همین حال، اما رسانه‌های خارجی نیز بنا بر گمانه‌زنی‌های موجود بسته پیشنهادی اروپایی‌ها را در سه محور خلاصه کرده‌اند که شامل «بازگرداندن کامل دسترسی آژانس و نصب مجدد دوربین‌ها و تجهیزات نظارتی»، «اعلام شفاف موجودی اورانیوم غنی‌شده به‌ویژه در سطح ۶۰ درصد و توافق بر سازوکار راستی‌آزمایی» و «آغاز گفت‌و‌گو با آمریکا برای رسیدن به یک چارچوب موقت» می‌شود.
هم‌چنین این گمانه‌زنی‌ها حکایت از آن دارد که طرف‌های اروپایی تأکید دارند که این بسته به معنای توافقی جدید نیست، بلکه اقدامی موقت برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل است. در مقابل، منتقدان در تهران می‌گویند این شروط عملاً بازگشت به وضعیت قبل از جنگ اخیر است و امتیاز تازه‌ای برای ایران ندارد.
گزینه‌های ایران در ۳۰ روز آینده
اما اکنون پرسش کلیدی این است که ایران در برابر این شرایط چه گزینه‌هایی را در دسترس دارد.
مسیر کاهش ریسک و معامله موقت یکی از انتخاب‌های تهران است. چنان که ایران می‌تواند با بازگشت کامل آژانس به مراکز هسته‌ای و شفاف‌سازی درباره ذخایر اورانیوم، امتیاز حداقلی بدهد تا اروپایی‌ها اجرای اسنپ‌بک را شش ماه به تعویق بیندازند. این مسیر امتیاز بالایی را نمی‌طلبد، اما می‌تواند جلوی بازگشت تحریم‌های شورای امنیت را دستکم برای ۶ ماه بگیرد و هم چنین فرصت دیپلماسی ایران را از سی روز به شش ماه افزایش دهد.
تعامل حداقلی و اتکا به روسیه و چین از دیگر گزینه‌هایی است که احتمالا ایران به آن می‌اندیشد. در این شرایط نیز تهران می‌تواند به همکاری محدود با آژانس ادامه دهد و به حمایت روسیه و چین در شورای امنیت تکیه کند. اما واقعیت این است که سازوکار اسنپ‌بک از نظر حقوقی خودکار است و حتی مخالفت مسکو و پکن مانع بازگشت تحریم‌ها نمی‌شود. نهایتاً شاید اجرای برخی بند‌ها در عمل سست شود، ولی برچسب «تحریم شورای امنیت» به اقتصاد ایران بازخواهد گشت.
اقدامات متقابل و تصعید هسته‌ای می‌تواند یکی از تندترین واکنش‌های ایران باشد. این گزینه احتمالا شامل بالا بردن سطح غنی‌سازی یا محدود کردن بیشتر بازرسان آژانس است و حتی خروج از معاهده NPT هم در گفتمان برخی جریان‌ها مطرح شده است. اما این مسیر بیشترین ریسک امنیتی و سیاسی را دارد و می‌تواند حتی منجر به شکاف میان ایران با روسیه و چین شود.
بسته اعتمادساز منطقه‌ای یکی دیگر از گزینه‌های ایران است. در این رویکرد تهران می‌تواند با ارائه سیگنال‌های مثبت در حوزه منطقه‌ای و مثلاً کاهش تنش‌های نیابتی یا همکاری‌های انسان‌دوستانه، زمینه تعویق اجرای اسنپ‌بک را فراهم کند. این مسیر شاید هزینه داخلی بسیار کمتری نسبت به امتیاز‌های مستقیم هسته‌ای داشته باشد.
گزینه‌های محدود در برابر ماشه فعال
اما اگر تا پایان ۳۰ روز، ایران و اروپا به توافقی نرسند، اسنپ‌بک به طور خودکار اجرا می‌شود و تحریم‌های سازمان ملل دوباره برقرار خواهد شد.
در این حالت، دیگر پنجره ۳۰ روزه جدیدی برای دیپلماسی ایران وجود ندارد. بازگرداندن وضعیت به قبل نیازمند تصویب یک قطعنامه جدید در شورای امنیت است؛ امری که با وتوی آمریکا تقریباً غیرممکن خواهد بود و عجیب‌تر این که یک بار مذاکراتی سخت و طاقت‌فرسا در سال ۲۰۱۵ برای لغو همین تحریم‌ها رخ داده بود.
این سناریو ایران را در موقعیتی دشوار قرار می‌دهد، چرا که تحریم‌های سازمان ملل بار دیگر وجهه‌ای حقوقی و بین‌المللی پیدا می‌کنند و حتی اگر برخی کشور‌ها اجرای آن را جدی نگیرند، باز هم ریسک تعامل اقتصادی با ایران به شدت افزایش می‌یابد.
از سوی دیگر فرصت نجات هرچه از برجام به عنوان سند بین‌المللی باقی مانده به طور کامل از دست می‌رود.
اکنون اروپایی‌ها در آخرین فرصت ماشه را کشیده‌اند (این یعنی هنور برجام برای آنان سندی قابل قبول است)؛ اما شمارش معکوس آغاز و تنها ۳۰ روز برای جلوگیری از بازگشت کامل تحریم‌های سازمان ملل باقی مانده است.
اروپا از «فرصت تازه دیپلماسی» سخن می‌گوید و بسته‌ای حداقلی روی میز گذاشته است. بنابراین، انتخاب‌های تهران محدود است؛ یا امتیاز حداقلی بدهد و ۶ ماه زمان بخرد، یا مسیر تقابل را برگزیند و با بازگشت تحریم‌های شورای امنیت وارد مرحله‌ای تازه از فشار‌ها شود.
دیپلماسی در ظاهر هنوز زنده است، اما روزنه آن بسیار باریک شده و ۳۰ روز پیشرو شاید آخرین فرصتی باشد که بتواند برجام نیمه‌جان را از مرگ کامل نجات دهد.
