بلندپروازی در مدار، بدون کاربرد در زمین
دولت با برنامه‌ها و سیاست‌های متفاوت، سعی کرده مسیر خود را طی کند، اما نبود حکمرانی واحد و چشم‌انداز طولانی‌مدت باعث شده، این حوزه دولتی و به تعبیر برخی فعالان، «نظامی» باقی بماند و بخش خصوصی نتواند وارد این عرصه شود.
هنوز با وجود شعارهای دولت‌های اخیر برای کاربردی‌کردن فناوری فضایی در زندگی روزمره، اکوسیستم کسب‌وکارهای فضایی شکل نگرفته و آن تعداد اندکی هم که وارد این عرصه شده‌اند یا هنوز وابستگی‌هایی به دولت دارند یا با وجود توانایی نسبی در تولید محصولات بومی و پیشرفته، در چالش سرمایه، دریافت استانداردهای بین‌المللی و محدودیت قانونی دست‌و‌پا می‌زنند.
صنعت فضایی ایران کجای دنیا ایستاده است؟
اقتصاد فضایی دیگر یک رؤیای علمی یا عرصه‌ای صرفا نظامی نیست، بازاری است با ارزش بیش از ۵۹۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ که سالانه ۹ درصد رشد می‌کند و به یکی از موتورهای محرک اقتصاد جهانی بدل شده است. در حالی که غول‌هایی چون آمریکا، چین و اتحادیه اروپا سهم عمده این بازار را در حوزه‌هایی همچون مخابرات ماهواره‌ای و ناوبری در اختیار دارند، ایران هنوز با سهمی ناچیز و فقط ۰.۰۷ درصد از تولید ناخالص داخلی، در حاشیه این رقابت ایستاده است، این در حالی است که طبق برنامه هفتم توسعه رشد سالانه اقتصاد فضایی داخلی باید هشت درصد باشد. اقتصاد فضایی جهان را می‌توان به سه حوزه اصلی تقسیم کرد که هر‌کدام سهم و کاربرد متفاوتی دارند.
نخست، سنجش از دور با سهم چهار تا شش درصد که ارزش آن نسبتا کوچک اما برای کشورهایی مانند ایران حیاتی است و کاربردهایش شامل کشاورزی، مدیریت منابع آب، پایش اقلیمی، مدیریت بحران و مقابله با آتش‌سوزی است. دوم، مخابرات ماهواره‌ای با سهم ۸۸ درصد، بزرگ‌ترین بخش بازار جهانی است و شامل اینترنت ماهواره‌ای، پخش تلویزیونی، اینترنت اضطراری، دولت الکترونیک و پوشش مناطق محروم می‌شود. این حوزه رقابت شدیدی دارد و ورود بازیگران بزرگی مانند استارلینک نشان‌دهنده جدیت رقابت است؛ ایران در این بخش عمدتا مصرف‌کننده باقی مانده است.
سوم، ناوبری با سهم 7 تا ۹ درصد، یک بخش استراتژیک است که کاربردهای آن در حمل‌ونقل، کشاورزی دقیق، شهر هوشمند، اینترنت اشیا، رهگیری کالا، خدمات مالی و اپلیکیشن‌های موبایل دیده می‌شود و به طور مستقیم با امنیت ملی و خدمات روزمره شهروندان مرتبط است. رقابت جهانی در این حوزه عمدتا میان سیستم‌های GPS آمریکا، GLONASS روسیه، Galileo اروپا و BeiDou چین جریان دارد. ایران در این بخش هم مصرف‌کننده باقی مانده و اهمیت این نوع ماهواره در ۱۲ روز جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران بیش از گذشته احساس شده است. به‌تازگی رئیس پژوهشگاه فضایی در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفته مذاکراتی با دولت چین در جریان است تا امکان استفاده میان‌مدت از سامانه مسیریابی چینی فراهم شود و این گامی موقت در راستای کاهش وابستگی باشد. بر اساس برآوردهای یزانیان، این همکاری می‌تواند ظرف دو سال آینده عملیاتی شود. در عین حال، او چشم‌اندازی بلندمدت مطرح کرد: «در بازه زمانی سه تا پنج سال آینده، کشور ما باید منظومه ماهواره‌ای بومی خود را راه‌اندازی کند تا اختلالات و معضلات فعلی به طور بنیادین مرتفع شوند».
از بلندپروازی تا واقعیت
ایران در اواخر دهه ۴۰ با عضویت در سازمان بین‌المللی ارتباطات ماهواره‌ای، اولین گام‌ها برای پیوستن به جمع بهره‌برداران از فناوری فضایی را برداشت. در دهه ۵۰ فعالیت ایران در این صنعت محدود به راه‌اندازی ایستگاه‌های گیرنده تصاویر ماهواره‌ای در نقاط مختلف کشور باقی ماند. در دهه ۷۰ هم فعالیت ایران در این حوزه با پرتابه فضایی در پرواز زیرمداری مورد آزمایش قرار گرفت. فعالیت در این حوزه در آن سال‌ها بیشتر در همکاری بین وزارت علوم و وزارت دفاع خلاصه می‌‌شد و زمینه را برای برداشتن اولین گام‌ها برای پرتاب ماهواره‌ها به مدار زمین در دهه ۸۰ فراهم کرد.
در واقع ورود جدی ایران به ساخت ماهواره در اوایل دهه ۸۰ و با تشکیل شورای عالی فضایی و به دنبال آن تأسیس سازمان فضایی ایران، کلید خورد. طبق گزارش‌های موجود ماهواره سینا (سینا ۱) نخستین ماهواره ایرانی است که در آبان ۱۳۸۴ با موفقیت به فضا پرتاب شد و ایران را به عنوان چهل‌و‌سومین کشور صاحب ماهواره در جهان تبدیل کرد. این ماهواره به سفارش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در شرکت پالیوت در شهر اُمسک روسیه و با مشارکت صاایران ساخته شده بود. ماهواره سینا با هدف سنجش از دور، درافت، ذخیره و ارسال داده‌های مخابراتی ساخته شد و قرار بود از داده‌های آن برای کاربردهایی چون کشاورزی، مدیریت بلایای طبیعی و انتقال داده استفاده می‌شود. هیچ گزارش رسمی در مورد اینکه آیا از داده‌های ماهواره سینا برای کمک به صنعت کشاورزی یا حوزه زیست محیطی استفاده شده یا خیر تاکنون منتشر نشده است. آنچه مشخص است این موضوع است که ماهواره سینا برای مدتی در فضا فعال بوده و حالا به گفته کارشناسان به زباله فضایی تبدیل شده و هیچ کاربردی ندارد. از سال ۱۳۸۴ تاکنون ۱۶ ماهواره به فضا پرتاب شده که فقط شش ماهواره به مدار رسیده است و باقی یا پرتابشان موفق نبوده و یا بعد از مدتی به اقیانوسی سقوط کرده‌اند. در جدول مقابل وضعیت ماهواره‌هایی که تاکنون ساخته شده، قابل مشاهده است.
تاکنون هیچ گزارشی منتشر نشده که شش ماهواره‌ای که به فضا پرتاب شده چه کاربردی برای ایران داشته است. بسیاری از این اقدامات، هرچند به لحاظ فنی دستاورد محسوب می‌شوند، اما ارزش اقتصادی یا کاربرد عملی آنها محدود بوده است. بخش پایین‌دستی و خدمات کاربردی فضایی در ایران هنوز شکل نگرفته است؛ یعنی داده‌ها و فناوری‌ها به بخش‌هایی مانند کشاورزی دقیق، مدیریت منابع آب، پایش محیط زیست یا ارتباطات اضطراری متصل نشده‌اند. به گفته وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی، به «شرق» دولت تاکنون بیشتر تمرکز خود را بر ساخت ماهواره گذاشته و کمتر به تبدیل این فناوری‌ها به خدمات کاربردی برای مردم توجه کرده است.
البته ایران در دهه‌های گذشته پروژه‌های بلندپروازانه‌ای مانند ارسال کپسول فضایی و انسان به ماه را هم در سر پرورانده است. در این بین کشور تجربه اعزام موجودات زنده به فضا را هم داشته که سرنوشت آنها در نهایت غم‌انگیز بوده است. در ۱۳۸۸ سازمان فضایی ایران کاوشگر-۳ را به‌همراه موش صحرایی، دو لاکپشت، چند کرم و چند نمونه از سلول‌های انسانی به فضای زیرمداری پرتاب کرد که همان زمان این موجودات در محموله نابود شدند. پرتاب موجودات به فضا تا سال ۱۳۹۱ ادامه داشت. در ۱۳۹۱ سازمان فضایی با سروصدای بسیار کاوشگر پیشگام را به همراه یک میمون به ارتفاع ۱۲۰کیلومتری زمین پرتاب کرد و بعد اعلام شد که این پرتاب موفقیت‌آمیز بوده و بعد از ۲۰ دقیقه به زمین برگشته است، اما در نهایت مشخص نشد میمونی که به زمین رسیده همان میمون ارسال‌شده به فضا بوده یا خیر؟
داده‌هایی که استفاده نمی‌شود
در‌حالی‌که ایران در سال‌های اخیر موفق به توسعه فناوری‌های فضایی شده، بهره‌برداری واقعی از این دستاوردها هنوز به سطح مطلوب نرسیده است. رئیس پژوهشگاه فضایی کشور با صراحت می‌گوید ایران دچار «انباشت داده‌ای» است؛ داده‌هایی که هر روز از ماهواره‌ها به دست می‌آید، اما در سیستم‌های مدیریتی و حکمرانی به شکل اثربخش استفاده نمی‌شوند. او تأکید می‌کند که مشکل از تولید داده نیست، بلکه فقدان یک زیست‌بوم اقتصادی و سرویس‌دهی فضایی است که این داده‌ها را به خدمات قابل استفاده تبدیل کند. تجربه‌های محدود، مانند استفاده نیم‌بند از تصاویر ماهواره‌ای برای مقابله با زمین‌خواری یا کشاورزی هوشمند، نشان می‌دهد فعالیت‌ها پراکنده و فاقد نظم و یکپارچگی هستند و هنوز نتوانسته‌اند تأثیر قابل توجهی بر سیاست‌گذاری و مدیریت منابع کشور بگذارند.
وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی، وضعیت موجود را ناشی از خلأ ساختاری در زنجیره ارزش صنعت فضایی ایران می‌داند. به گفته او، دو نهاد اصلی در کشور فعال هستند؛ سازمان فضایی ایران با نقش رگولاتوری و پژوهشگاه فضایی ایران با نقش فنی و اجرائی. اما دیگر بازیگران کلیدی این حوزه، از‌جمله شرکت‌های اپراتور، پلتفرم‌های پردازش و عرضه داده و بخش خصوصی، هنوز در ایران شکل نگرفته‌اند. یزدانیان توضیح می‌دهد: «ما مفهوم اپراتور فضایی را هنوز نداریم. همان‌طورکه در مخابرات ثابت و موبایل اپراتور داریم، در فضا این امکان وجود ندارد. بدون وجود اپراتور، بخش خصوصی قادر نیست وارد بازار شود یا فرصت‌های تجاری را ببیند». این خلأ نه‌تنها بهره‌برداری از فناوری‌های موجود را محدود کرده، بلکه مانع از شکل‌گیری اکوسیستم فضایی پویا و رقابتی در ایران شده است.
صنعتی که دولتی مانده است
صنعت فضایی ایران همچنان در انحصار دولت و سازمان‌های نظامی است. ورود شرکت‌های خصوصی به حوزه ماهواره و خدمات فضایی محدود بوده و روند صدور مجوزها طولانی و پیچیده است.
حسین شهرابی، بنیان‌گذار و مدیرعامل شرکت خصوصی امید فضا که سابقه مدیریت پروژه ماهواره ملی امید و چندین پروژه دولتی فضایی را در کارنامه دارد، در گفت‌وگو با «شرق»، تصویری ملموس از موانع رشد بخش خصوصی در صنعت فضایی ایران ارائه می‌دهد. او توضیح می‌دهد که با وجود افراد نخبه در حوزه فضایی و تلاش برای توسعه فناوری‌های نوین مانند منظومه‌های ماهواره‌ای، فعالیت بخش خصوصی در این صنعت هنوز بسیار محدود و انگشت‌شمار است. به گفته او، مشکل اصلی نه فقدان توان فنی یا نیروی متخصص، بلکه تسلط و مداخله دولت و ذهنیت غالب دولتی در اقتصاد است که اجازه رشد مستقل به شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌دهد. شهرابی معتقد است اکوسیستم بخش خصوصی در ایران با موانع ذهنی بزرگی روبه‌رو است؛ مدیران دولتی هنوز باور ندارند بخش خصوصی می‌تواند محرک اصلی صنعت فضایی باشد و گاهی پروژه‌ها را با همان قواعد و انتظارهایی می‌سنجند که برای پروژه‌های عمرانی یا بزرگراه‌ها تعریف می‌شود؛ در‌حالی‌که ماهیت فناوری فضایی کاملا متفاوت و پرریسک است.
او با اشاره به تجربه چهارساله شرکتش، می‌گوید برای رسیدن به یک قرارداد ابتدایی و حداقلی مجبور شدند سه دولت مختلف را پشت سر بگذارند؛ روندی طولانی که نشان می‌دهد موانع اجرائی و ذهنی چقدر می‌تواند توسعه را کُند کند. به باور شهرابی، ریشه این محدودیت‌ها در سابقه اقتصاد دولتی ایران است؛ از دهه ۱۳۶۰، دولت بخش عمده گردش مالی کشور را در اختیار داشته و این الگوی دولتی با ریسک‌پذیری سازگار نیست، در نتیجه بخش خصوصی حتی وقتی دانش و تخصص لازم را دارد، با مشکلات ورود و سرمایه‌گذاری مواجه می‌شود.
او تأکید می‌کند که تنها راه شکوفایی صنعت فضایی، جداسازی نقش دولت از مدیریت مستقیم پروژه‌ها و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان است تا این شرکت‌ها بتوانند مستقل و خلاقانه مسیر توسعه را پیش ببرند و به بازارهای بین‌المللی متصل شوند. شهرابی معتقد است شکل‌گیری یک منظومه ماهواره‌ای با محوریت بخش خصوصی، نه‌تنها می‌تواند مسیر تجاری‌سازی خدمات فضایی را هموار کند، بلکه زمینه ایجاد اینترنت ماهواره‌ای ملی و توسعه خدمات کاربردی در حوزه‌هایی مانند کشاورزی، مدیریت منابع و شهر هوشمند را نیز فراهم می‌آورد. اما تحقق این چشم‌انداز نیازمند هماهنگی دولت، معاونت علمی و سازمان فضایی است تا نقش حمایتی و تسهیل‌کننده خود را به‌درستی ایفا کنند و موانع ذهنی و قانونی بر سر راه بخش خصوصی برداشته شود. بدون این تغییرات، صنعت فضایی ایران همچنان تحت کنترل دولت باقی می‌ماند و فرصت‌های واقعی برای بهره‌برداری کاربردی از فناوری‌های فضایی از دست خواهد رفت.
تفکیک فعالیت صنعتی از نظامی
در همین زمینه یاسر عشورزاده، مدیرعامل و بنیان‌گذار تیزنگر، از معدود استارتاپ‌های فعال در صنعت فضایی، معتقد است در سال‌های گذشته تمرکز دولت ایران بیشتر بر پرتاب ماهواره بوده تا کاربرد عملی فناوری‌های فضایی در حل نیازهای کشور. او در گفت‌وگو با «شرق» اعلام می‌کند که به‌تازگی وزیر ارتباطات اعلام کرده دولت به دنبال کاربردی‌سازی فناوری‌های فضایی است، اما این تغییر نگاه هنوز در بدنه حاکمیت به شکل گسترده جا نیفتاده است.
عشورزاده نقش دولت را در حوزه فضایی حمایتی می‌داند و تأکید دارد که ورود مستقیم دولت به خدمات فضایی معمولا موفقیت‌آمیز نیست: «تجربه دولت‌های گذشته، به‌ویژه اقدامات دولت‌های روحانی، نشان داده است ایجاد فضای مناسب برای فعالیت استارتاپ‌ها و بخش خصوصی مؤثرتر است».
یکی از مهم‌ترین موانع توسعه کسب‌وکارهای فضایی در ایران، نگاه نظامی به صنعت فضایی است. بسیاری از فعالان و دانش‌آموختگان علاقه‌مند به فعالیت در این حوزه، به دلیل ماهیت نظامی تلقی‌شدن آن، از ورود منصرف می‌شوند. عشورزاده در این مورد می‌گوید: «این سوءتفاهم باعث شده ذهنیت عمومی و حتی متخصصان، ورود به فضای کسب‌وکار فضایی را پرریسک ببینند». او تأکید می‌کند که سازمان فضایی و پژوهشگاه‌های کشور فعالیت‌های پژوهشی و علمی مستقلی دارند که محدودیت‌های تحریم و امنیتی نباید مانع آن شود. موضوع سرمایه‌گذاری نیز یکی دیگر از چالش‌های اصلی است. با وجود علاقه و توانایی بالای متخصصان، کمبود سرمایه‌گذاران و اکراه شرکت‌های بزرگ داخلی به دلیل تحریم‌ها، توسعه اکوسیستم فضایی را محدود کرده است. به گفته عشورزاده، بدون سرمایه‌گذاری اولیه، حتی ایجاد شرکت‌های فضایی و ارائه خدمات کاربردی ممکن نیست.
به نظر او، حل مشکل اصلی یعنی تفکیک واضح فعالیت‌های فضایی نظامی و صنعتی‌می‌تواند مسیر را برای ورود بخش خصوصی هموار کند و ظرفیت داخلی کشور برای توسعه خدمات کاربردی فضایی آزاد شود. «اگر این تفکیک صورت گیرد، متخصصان راغب‌تر خواهند شد و امکان توسعه اکوسیستم واقعی فضایی فراهم می‌شود».
صنعت فضایی ایران در نقطه‌ای حساس ایستاده است؛ جایی که برخی دستاوردهای فنی این صنعت با واقعیت‌های اقتصادی و مدیریتی فاصله گرفته‌اند. برنامه فضایی ایران هنوز به پرتاب چند ماهواره و طرح‌‌های بلند‌پروازانه مانند اعزام انسان به ماه محدود مانده است. تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران هنوز نتوانسته‌اند با بودجه و سرمایه‌ای که در سال‌های گذشته برای ساخت ماهواره و ارسال موفق برخی از آنها به فضا صرف شده، یک زیست‌بوم اقتصادی و خدمات کاربردی بسازند. بخش خصوصی دانش‌بنیان که در جهان موتور اصلی تجاری‌سازی و نوآوری در فضا محسوب می‌شود، در ایران همچنان در حاشیه قرار دارد؛ مانند دیگر حوزه‌های اقتصادی. این وضعیت باعث شده دستاوردها در صنعت فضا بیشتر جنبه نمادین و سیاسی داشته باشند و سهم واقعی این صنعت از اقتصاد و زندگی روزمره مردم ناچیز باشد.
فعالان این صنعت هشدار می‌دهند که ادامه این مسیر بدون بازتعریف نقش دولت و ایجاد چارچوب حمایتی برای بخش خصوصی، می‌تواند به اتلاف سرمایه و از‌دست‌رفتن فرصت‌های اقتصادی و فناوری منجر شود. در مقابل، تفکیک شفاف فعالیت‌های صنعتی و نظامی، تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد فضای قانونی و سرمایه‌گذاری امن می‌تواند ایران را از جایگاه مصرف‌کننده به یکی از بازیگران فعال و تأثیرگذار بازار جهانی فضایی تبدیل کند. در واقع، آینده صنعت فضایی ایران بیش از آنکه به پرتاب ماهواره یا پروژه‌های نمایشی وابسته باشد، به توانایی کشور در خلق اکوسیستمی پویا و خلاق برای بهره‌برداری عملی از فناوری‌های فضایی بستگی دارد.
