از خاورمیانه تا آمریکای جنوبی؛ چگونه قطر به شریک بدون جایگزین آمریکا بدل شد؟

پس از آن که قطر موفق شد حمله‌ی اسرائیل به خاک خود را به فرصتی برای پیشبرد آتش‌بس در غزه تبدیل کند، اکنون به سراغ دیگر بحران‌های پیچیده جهانی رفته است؛ از جمله افزایش تنش میان ایالات متحده و ونزوئلا. پس از حمله اسرائیل به جلسه مقامات حماس در دوحه، شاید انتظار می‌رفت این کشور کوچک حوزه خلیج فارس در سیاست خارجی خود تجدیدنظر کند؛ اما رهبران ارشد قطری این آتش‌بس موفق را نشانه‌ی درستی رویکرد دیپلماتیک خود می‌دانند.

به نوشته واشنگتن پست، در حال حاضر، قطر دست‌کم در نه ابتکار دیپلماتیک بین‌المللی نقش فعال دارد؛ از جمله گفت‌وگو با طالبان افغانستان درباره زندانیان آمریکایی، میانجی‌گری در توافق صلح میان جمهوری دموکراتیک کنگو و رواندا، و نیز تبادل اسرا میان روسیه و اوکراین. دِیْنا استرول، معاون پیشین وزیر دفاع آمریکا در امور خاورمیانه گفت: «همیشه لازم است کشوری حاضر باشد با بازیگران ناخوشایند گفت‌وگو کند، و قطر مایل است آن نقش را بر عهده گیرد. آمریکا نیز بارها از این ظرفیت قطر استفاده کرده است». به‌تازگی نیز مذاکراتی که دوحه میزبان آن بود، به آتش‌بس میان پاکستان و طالبان افغانستان انجامید.

یک دیپلمات میانجی‌گری قطر میان ایالات متحده و ونزوئلا را «تلاشی محدود اما مهم برای حفظ خطوط ارتباطی» توصیف کرد. به گفته او، این گفت‌وگوها در دوره‌ی ریاست‌جمهوری جو بایدن آغاز شد، اما دولت دونالد ترامپ آن را در اولویت قرار نداده و به‌جای آن فشار نظامی را افزایش داده است. ترامپ این هفته اعلام کرد که عملیات مخفی سیا در داخل ونزوئلا را تأیید کرده، که جدیدترین مرحله از رویارویی با دولت سوسیالیست و اقتدارگرای نیکلاس مادورو محسوب می‌شود.

با این حال، طبق گفته‌ی همان دیپلمات، در ماه ژوئیه قطر نقش هماهنگ‌کننده را در مبادله‌ی ۱۰ آمریکایی بازداشت‌شده در ونزوئلا، با بیش از ۲۵۰ شهروند ونزوئلایی ایفا کرد؛ افرادی که دولت ترامپ آن‌ها را به السالوادور بازگردانده بود. این تبادل نتیجه‌ی ماه‌ها گفت‌وگو میان واشنگتن، کاراکاس و سان‌سالوادور بود.

آتش‌افروز و آتش‌نشان

اما رابطه‌ی میان واشنگتن و دوحه پیچیده است. برخی در آمریکا، قطر را به بازی در هر دو تیم متهم می‌کنند. در دوره‌ی نخست ریاست‌جمهوری ترامپ، او قطر را به تأمین مالی تروریسم متهم کرد. هواداران ترامپ نیز تصمیم اخیر دولت آمریکا برای ارائه مجوز برای تأسیس یک مرکز آموزشی قطری در پایگاه هوایی ایالت آیداهو را «خیانتی آشکار» دانستند.

این انتقادها، مقام‌های قطری را خشمگین کرده است. با این حال، حمله‌ی اسرائیل در ۹ سپتامبر که هدف آن رهبران حماس بود اما به کشته‌شدن دست‌کم یک شهروند قطری انجامید، کشور را درگیر بحرانی بی‌سابقه کرد. ارتش اسرائیل در آن حمله ۱۰ موشک به یک ساختمان مسکونی در منطقه‌ی لقطیفیه در دوحه شلیک کرد؛ منطقه‌ای که تنها 8 کیلومتر با دفاتر امیر و نخست‌وزیر قطر فاصله دارد. چند روز بعد، تمیم بن حمد آل‌ثانی، امیر قطر، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل این حمله را «خائنانه» خواند و نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو را به «تروریسم دولتی» متهم کرد.

یک دیپلمات غربی در قطر گفت انتظار داشت برخی مقام‌های قطری پس از این حمله توصیه کنند که سیاست خارجی کشور با احتیاط بیشتری ادامه یابد: «سیاست خارجی قطر شدیداً به آزمایش گذاشته شده؛ حتی بیش از حد تحملش. بعد از حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، رابطه‌ی قطر با حماس باعث شد احساس آسیب‌پذیری کنند. اما آن‌ها تصمیم گرفتند از همین رابطه برای میانجی‌گری در آزادی گروگان‌ها استفاده کنند».

اکنون که تمام اسرای زنده اسرائیلی آزاد شده‌اند، انتظار می‌رود دوحه بار دیگر درباره‌ی ادامه‌ی حضور دفتر حماس در پایتخت قطر تصمیم‌گیری کند. به گفته‌ی یک مقام اروپایی آگاه، هر تصمیمی که گرفته شود، قطر نقش فعال خود را در روند مذاکرات آتش‌بس و کمک‌های انسان‌دوستانه به غزه حفظ خواهد کرد.

باربارا لیف، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در دولت جو بایدن، گفت دو سال پس از حمله ۷ اکتبر، برای قطر «از نظر فیزیکی و سیاسی بسیار طاقت‌فرسا بوده است. در مدت ۱۵ ماهی که در سمت خود بودم، بارها با شیخ محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر، دیدار داشتم و گاهی او واقعاً از خستگی رنگ‌پریده به نظر می‌رسید. قطر همواره تحت فشار قرار داشت تا بر حماس فشار وارد کند و این بی‌تردید یکی از سخت‌ترین مأموریت‌هایی بود که تا به حال از آن‌ها خواسته شده بود».

با این حال، این تلاش برای قطر فرصتی ایجاد کرد تا نه‌تنها روابطش با ایالات متحده را تقویت کند، بلکه ارتباطات خود را با نهادهای اطلاعاتی اسرائیل نیز گسترش دهد. سازمان اطلاعات خارجی اسرائیل (موساد) نقش اصلی را در مذاکرات مربوط به آزادی گروگان‌ها با حماس بر عهده داشت. در طول این دو سال، افسران موساد برای ماه‌ها در دوحه مستقر بودند و به‌صورت تقریباً روزانه با مقام‌های قطری دیدار می‌کردند. پس از حمله اسرائیل به دوحه، منابع آگاه اسرائیلی گفتند که موساد با آن حمله مخالف بوده است، زیرا نگران بود این اقدام به روابط اطلاعاتی تازه‌ شکل‌گرفته با قطر آسیب بزند.

نیاز به مفید بودن

در بحران محاصره قطر در سال ۲۰۱۷، زمانی که عربستان سعودی تنها مرز زمینی امارت را بست و چند کشور دیگر نیز روابط هوایی و دریایی خود را با دوحه قطع کردند تا این کشور را به‌دلیل روابطش با ایران و گروه‌های اسلام‌گرا مجازات کنند، قطر تصمیم گرفت جایگاه خود را به‌عنوان کشوری حیاتی برای واشنگتن تثبیت کند.

به گفته دِیْنا استرول، این تلاش موفقیت‌آمیز بوده است: مقام‌های دولت‌های بایدن و ترامپ هر دو به این نتیجه رسیده‌اند که قطر «شریکی باارزش» برای ایالات متحده است. او گفت در دوران بایدن، مهم‌ترین تجربه‌ای که این نگاه را شکل داد، نقش قطر در خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان بود. زمانی که آمریکا برای تخلیه ده‌ها هزار نفر از افغانستان با مشکل روبه‌رو شده بود، از متحدان خود در منطقه خواست موقتاً پناهگاه‌هایی برای آنان فراهم کنند.

به گفته استرول، «قطر به‌مراتب منعطف‌ترین و مفیدترین شریک آمریکا بود. ما بدون کمک آن‌ها نمی‌توانستیم جان بسیاری را نجات دهیم. شراکت‌ها را دقیقاً برای چنین زمان‌هایی می‌سازید؛ زمانی که درخواستی مطرح می‌کنید که شاید برای طرف مقابل آسان نباشد، اما او به‌خاطر رابطه‌ای که ایجاد شده، می‌گوید بله».

ترامپ نیز روابط خود با قطر را در اولویت قرار داده است؛ روابطی که محافل نزدیک به او در آن منافع اقتصادی شخصی دارند. در نخستین سفر خارجی رسمی ترامپ، زمانی که خبر رسید قطر قصد دارد یک هواپیمای لوکس ۴۰۰ میلیون دلاری به رئیس‌جمهور آمریکا هدیه دهد، او با وجود انتقادها، این هدیه را پذیرفت. دولت او همچنین انتقادها درباره تصمیمش برای اعطای تضمین‌های دفاعی مشابه ناتو به قطر و نیز اجازه دادن به این کشور برای ایجاد مرکز آموزشی در پایگاه هوایی ماونتین هوم در ایالت آیداهو را نادیده گرفت.

گزینش بحران‌ها

پاتریک ثروس، سفیر پیشین آمریکا در قطر، گفت دوحه ممکن است در آینده در انتخاب بحران‌هایی که در آن میانجی‌گری می‌کند، گزینشی‌تر عمل کند، اما انتظار دارد رهبری قطر همچنان برای واشنگتن «غیرقابل‌جایگزین» باقی بمانند؛ به‌ویژه در مدت باقی‌مانده‌ی دوره ریاست‌جمهوری ترامپ. او افزود: «تصمیم قطر برای واگذاری نقش محوری در مذاکرات آتش‌بس غزه به علی الثوادی، وزیر امور راهبردی کشور، نشانه‌ی اهمیت ویژه‌ای است که دوحه برای رابطه با واشنگتن قائل است. الثوادی، که پیش‌تر به‌عنوان پیمانکار و ساختمان‌ساز موفق در آمریکا فعالیت داشت، روابط نزدیکی با نهادهای آمریکایی دارد. ثروس گفت: «فکر می‌کنم او را انتخاب کردند چون آمریکایی‌ها را خوب می‌شناسد و شخصیتی اثرگذار دارد. او قاطع و صریح است، یک فرد آلفا».

آتش‌بس در غزه همچنان شکننده است. اسرائیل، حماس را به نقض توافق در مرحله نخست متهم کرده و چارچوب مرحله دوم، از جمله مسأله دشوار خلع سلاح حماس، هنوز مبهم است. زمانی که ترامپ برای امضای توافق به شرم‌الشیخ سفر کرد، امیر قطر در مراسم حاضر بود، اما رهبران عربستان سعودی و امارات حضور نداشتند.

به گفته استرول، احتمالاً دلیل آن این است که دیگر کشورهای منطقه ترجیح داده‌اند تا زمانی که وضعیت مبهم است، قطر «مالک» این توافق باشد. با این حال، برای دوحه نیز منطقی است که در چنین موقعیتی یک گام به جلو بردارد. او در پایان گفت: «درس بزرگ امسال درمورد ترامپ این بود که هیچ‌وقت نمی‌دانی قرار است چه اتفاقی بیفتد. پس بهتر است زمانی که توجه او را جلب کرده‌ای، حداکثر استفاده را ببری».